Przejawy religijności współczesnej młodzieży str.2

2) Wybrane koncepcje rozwoju religijnego młodzieży

Dla osób zajmujących się wychowywaniem dorastającej młodzieży bardzo istotnym i nieodzownym zadaniem jest poznanie zmian, które zachodzą w religijności młodych ludzi w tym okresie. Pozostawienie młodzieży samej sobie i skazanie jej na samodzielne – bez pomocy kompetentnych wychowawców – zmaganie się z trudnymi problemami egzystencjalno-religijnymi może sprawić, że dorastający nie sprosta wyzwaniom i pozostanie na poziomie dzieciństwa, a więc stan jego religijności będzie charakteryzował magizm, zabobonność lub zupełna obojętność.

Interesujące badania empiryczne nad stadialnym rozwojem religijności przeprowadził J. Deconchy. Uczony przebadał osiem tysięcy francuskich dzieci i nastolatków z rodzin katolickich i na podstawie własnych wniosków, młodzież szkół średnich zaliczył do stadium interioryzacji. Uważa, że charakterystyczną cechą religijności młodego człowieka jest umiejętność intymnego dialogowania z Bogiem, towarzyszą jego modlitwie najczęściej uczucia miłości, zaufania, posłuszeństwa, czasem pojawia się jednak także i uczucie lęku przeobrażającego się w odrzucanie wątpliwości religijnych[11].

Inny badacz Oser[12] jest przeświadczony, iż część młodzieży szkoły średniej znajduje się na poziomie stadium trzeciego, czyli orientacji według absolutnej autonomii i samoodpowiedzialności. Jednak w grupie siedemnasto- i osiemnastolatków, można również odnaleźć osoby przechodzące do stadium czwartego, czyli orientacji według zapośredniczonej autonomii i planu zbawczego. Osiągnięcie tego stadium często poprzedza faza pośrednia, „kryzysowa”, kiedy to młody człowiek niejednokrotnie traci przekonanie, że może sam o wszystkim decydować. Życiowe klęski i rozczarowania skłaniają go do myślenia o Bogu w kontekście ostatecznego źródła jego radosnych i bolesnych doświadczeń. Moment, w którym jednostka dochodzi do przekonania, że Bóg jest sprawcą wszelkich zdarzeń, może wskazywać na ukształtowanie się czwartego stadium religijności, kiedy religijna młoda osoba postrzega siebie jako cząstkę Bożego planu zbawienia[13]. Relacja człowieka z Najwyższą Istotą rozkwita transcendentną równowagą, odwołującą się do ostatecznego sensu życia, co stwarza właściwe warunki do autentycznie ludzkich spotkań, prawdziwej wolności, społecznego zaangażowania[14].

Wiarę młodych ludzi z chwilą, kiedy zaczynają oni zdawać sobie sprawę ze względności odziedziczonego światopoglądu i odrzucają uznane autorytety, Fowler[15] interpretuje jako czwartą kategorię religijności, tak zwaną wiarę idywidualno-refleksyjną. Jej ukształtowanie następuje w sytuacji przerwania biernego polegania na zewnętrznych autorytetach, a więc wtedy, gdy jednostka sama dla siebie staje się autorytetem[16]. Chociaż korzysta nadal z zewnętrznych źródeł przekonań i norm, jednakże już je interioryzuje, mając pełną świadomość, że to ona sama decyduje o ich wyborze lub względnie ich odrzuceniu[17]. Zdaniem Fowlera, krytyczne stawianie pytań rozrywa ścisły związek między symbolem lub rytuałem religijnym a jego odczuwalnym sensem. Powoduje to poczucie straty, a nawet winy. Demitologizacja ta daje jednak korzyści, uczy mianowicie nowego sensu tych symboli, rytuałów, daje zdolność do krytycznej refleksji nad własną tożsamością i ideologią[18].

Najważniejszą siłą wiary indywidualno-refleksyjnej jest zdolność do konstruktywnej krytyki, opartej na własnym systemie wartości i światopoglądzie, co sprawia, że młody człowiek potrafi w pełni świadomie podejmować procesy kierowania własnym rozwojem. Jednak Fowler słusznie przestrzega przed nadmiernym zaufaniem do krytycznego myślenia, gdyż może to prowadzić niekiedy do nadinterpretacji rzeczywistości i autorytarnego nieliczenia się z punktem widzenia innych ludzi, do polegania na własnym światopoglądzie. Taki człowiek staje się ofiarą swego rodzaju redukcjonizmu i zamiast indywidualności, cechuje go indywidualizm oraz nadmierna pewność siebie. Interesująca jest konkluzja Fowlera, że doświadczenia religijne przeżywane przez człowieka w omawianym stadium, przeważnie są prawdziwym przełomowym procesem życiowym, który może trwać od pięciu do siedmiu lat, a w odosobnionych przypadkach nawet dłużej, gdyż im później on następuje, tym bardziej dramatyczny może mieć przebieg[19].
Według Czesława Walesy[20], około dwunastego roku życia dziecko wchodzi w okres kształtowania się religijności autonomicznej, związanej z ogólnym dorastaniem – wielkimi przemianami w sferze fizycznej i psychicznej. Oznaką tej autonomii jest to, że młody człowiek traktuje siebie jako twórcę, decydenta i czuje się odpowiedzialny za własny rozwój i religijność. W końcowych klasach szkoły średniej rozpoczyna się okres kształtowania religijności autentycznej.

Polski psycholog religii w doświadczeniach religijnych młodzieży szkół średnich, dostrzega bardzo subtelne i intensywne doznania wyrażające się w głębokim przeżywaniu tego, że winy i grzechy zostały przez Boga odpuszczone, czy też poczuciu żywej obecności Boga nawet w sytuacjach codziennych. Doznania te sygnalizują wkraczanie młodego człowieka na drogę wiary osobistej, którą uczony zaliczył do etapu religijności autentycznej. Autentyzm religijny młodzieży może sprzyjać znalezieniu swojej roli i miejsca w świecie, gdyż religia staje się wówczas źródłem znaczeń i podstawą dojrzałości społecznej, emocjonalnej i poznawczej[21].

W omawianym okresie mogą pojawić się liczne konflikty religijne o charakterze intelektualnym, motywacyjnym lub uczuciowym. Pomyślne ich rozstrzygnięcie jest bardzo korzystne dla ukształtowania autentycznej religijności, natomiast rozwiązanie niepomyślne lub brak rozwiązań może doprowadzić do ateizmu lub zaburzeń religijności. Walesa podkreśla, że większa część przejść na ateizm oraz zaburzeń osobowościowych, zachodzi w okresie młodzieńczym[22].

U części młodzieży pojawia się taka kategoria wiary, która nie zanika nawet wtedy, gdy jest ona wystawiona na próbę pozbawienia satysfakcji i gratyfikacji, i trwają młodzi ludzie przy Bogu nie tylko wtedy, kiedy dostarcza on pociechy, ale i wtedy, gdy jej nie doświadczają. Dotychczasowe przeżycia i pomyślnie rozwiązane konflikty religijne, są podstawą tworzenia się konstrukcji teoretycznych, prowadzących do ukształtowania się swoistego idealizmu młodzieńczego[23]. Charakterystyczną cechą religijności młodzieży w przekonaniu Walesy jest ostre odczuwanie problemów ludzkiej egzystencji, a zwłaszcza uporczywe poszukiwanie sensu życia oraz mocowanie się z tajemnicą cierpienia. Te duchowe zmagania inspirują do podejmowania często wielkich i pięknych czynów, trudnych przedsięwzięć i decyzji zmierzających do uczynienia czegoś doniosłego w swoim życiu. Religijność osób na poziomie szkoły średniej może być poddana trudnym i wielkim doświadczeniom, konfrontacji i dramatycznej walki wewnętrznej, jest to bowiem często okres „burzy i naporu”, gwałtownego wrzenia życia religijnego[24].

Polski katechetyk R. Murawski, twierdzi, iż dojrzałość religijną, młody człowiek może osiągnąć na drodze trzech podstawowych procesów psychicznych: interioryzacji, absolutyzacji i socjalizacji. Proces interioryzacji oznacza zaakceptowanie wartości religijnych przekazywanych przez środowisko rodzinne, wspólnotę parafialną lub katechezę szkolną. Dzięki niemu religijność zewnętrzna, charakterystyczna dla wieku dziecięcego, przemienia się w religijność wewnętrzną, właściwą dla człowieka dorosłego. Przebieg interioryzacji zależy w dużej mierze od tego, co i w jakiej formie zostało młodemu człowiekowi przekazane w okresie poprzedzającym ten proces, czyli od osiągniętego wcześniej poziomu życia religijnego. Niekiedy bywa tak, że dorastający nie ma nic godnego do zaakceptowania, ponieważ w zakresie wychowania religijnego niewiele mu zostało przekazane, lub też nie może tego uczynić ponieważ to, co usiłowano mu przekazać, nie nadawało się do wewnętrznej akceptacji[25].

Prawidłowość procesu interioryzacji warunkują następujące czynniki:
1. odpowiedni poziom myślenia abstrakcyjnego;
2. akceptacja własnego „ja” w kontaktach interpersonalnych;
3. odpowiedni poziom sfery emocjonalno-dążeniowej;
4. formacja religijna[26].

Efektywny proces interioryzacji młodego człowieka może doprowadzić do odkrycia Boga bliższego życiu, Boga przyjaznego, z którym można nawiązać kontakt, Ojca, który pociesza, rozumie i podtrzymuje. Osoba Jezusa Chrystusa staje się wówczas wzorcem kształtującym postawę wobec rzeczywistości. Pojawia się silna potrzeba kontaktu z Bogiem i zawierzenia Mu – opatrznościowemu Ojcu i Chrystusowi jako Zbawicielowi. Bóg jawi się wtedy jako Najwyższa Miłość, przeto dorastający odczuwa potrzebę znalezienia w swoim sercu miejsca dla Niego, gdyż przekonał się, że jest On po stronie życia i gorąco pragnie jego dobra[27].

Równolegle z osobistą akceptacją wartości religijnych, zachodzi inny proces, określany przez Murawskiego jako proces absolutyzacji. Polega on na tym, że spośród zinterioryzowanych wartości młody człowiek wybiera tylko niektóre i wyodrębnia je spośród pozostałych, to znaczy dokonuje ich absolutyzacji. Inaczej mówiąc, wśród wewnętrznie zaakceptowanych wartości dokonywana jest pewna selekcja, porządkowanie i hierarchizacja[28].

Proces ten powinien dokonać się w okresie dorastania, w przeciwnym wypadku może nastąpić zepchnięcie wartości religijnych na peryferie osobowości, może pojawić się pewna ograniczoność w myśleniu religijnym, a nawet fanatyzm lub fundamentalizm religijny. Natomiast w życiu moralnym może to doprowadzić do obłudy, dewocji, w konsekwencji zaś do patologicznych zachowań moralnych i religijnych. Początki tych niebezpieczeństw sięgają najczęściej okresu zaburzonego dorastania, w którym zabrakło procesów interioryzacji i absolutyzacji[29].

Dobre intencje nauczyciela i wiedza bardzo bogata, nie przyniosą oczekiwanego skutku, jeżeli nie nawiąże on z młodzieżą prawidłowego kontaktu. Taki stan często prowadzi do pogłębienia problemów duchowych, które zrodziły się we wcześniejszym okresie życia. Brak kontaktu z osobą kompetentną w formacji wiary może rodzić w umyśle młodego człowieka sprzeczności, a nawet konflikty między wiedzą a wiarą, co zaowocować może licznymi wątpliwości, a nawet kryzysami. Głębokie zaufanie do osoby wychowawcy czy katechety może okazać w tym okresie wpływ zbawienny, gdyż wszelkie niejasności i wątpliwości w trakcie szczerych rozmów mogą być wyjaśnione lub złagodzone, co zapobiegnie wewnętrznym rozdarciom[30].

Świadectwo duszpasterza, wychowawcy czy katechety, jego zaangażowanie, to – jak się wydaje – jeden z najważniejszych i najskuteczniejszych sposobów przezwyciężania kryzysu wiary u uczniów. Formator wiary musi być autentyczny i szczery, gdyż tylko wówczas dla niejednego młodego człowieka może stać się wzorem osobowym, może stać się jedynym człowiekiem, który go skłoni do umieszczenia wartości religijnych w centrum swego życia[31].

W przekonaniu Murawskiego procesy interioryzacji i absolutyzacji nie przebiegają w izolacji od wpływów środowiska społecznego. Wrastanie jednostki w środowisko społeczne i przejmowanie przez nią wartości, norm, wzorców zachowań z tego środowiska zwykło się określać procesem socjalizacji[32]. Owo dorastanie dokonuje się najpierw w rodzinie. Poza zdrową rodziną nic nie jest w stanie zapewnić dziecku podstaw prawidłowego rozwoju osobowości. Osobowość kształtują w równym stopniu świadomie podejmowane działania wychowawcze i pedagogiczne oraz zdrowa atmosfera życia rodzinnego: stosowne zachowanie, szacunek i miłość wzajemna. Tak więc zarówno matka, jak i ojciec powinni przyjąć na siebie ważne zadania i odpowiedzialność za religijną formację potomstwa. Niewątpliwie jednym z ważniejszych czynników prawidłowego rozwoju religijności młodych jest doświadczenie modlitwy w rodzinie, zwłaszcza, jeśli jest to modlitwa wspólna[33]. Oprócz rodziny ciągle ważnym środowiskiem wychowawczym jest wspólnota formalna, jaką jest na przykład parafia, czy też wspólnoty i małe grupy nieformalne, które zaczynają odgrywać coraz większą rolę w edukacji religijnej. Szczególne znaczenie może mieć szkolne nauczanie religii[34]. Postęp oferuje całkiem nowe środowiska edukacyjne, jakimi stały się między innymi media elektroniczne, środki masowego przekazu. Postawiły one nowe i niezwykle trudne wymagania i wyzwania przed wychowawcami[35].