POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE
Góra św. Anny (406 m n.p.m.) – najwyższe wzniesienie Masywu Chełmskiego na Wyżynie Śląskiej – powstała na skutek ruchów tektonicznych. Jest ona pozostałością wulkanu czynnego kilka milionów lat temu. W ciągu wieków różnie nazywano Górę św. Anny. Historycy wymieniają nazwę Góra św. Jakuba, a na najstarszej mapie Śląska – Martina Helwiga z 1561 r, – widnieje jako Góra św. Jerzego. W akcie fundacyjnym franciszkanów z 1657 r. wymienia się nazwę Góra Chełmska (Chełm}, Od pocz. XIX w, do powszechnego użytku weszła nazwa Góra Św. Anny,
FIGURA ŚW. ANNY
Historycy datują powstanie figury na drugą poł. XV w., choć nieznane jest nazwisko jej twórcy. Wykonana z jednego kawałka drewna lipowego wraz z podstawą ma ok. 64 cm wysokości. Łączy w sobie trzy postacie: Annę, Maryję i Jezusa, Św. Anna trzyma na lewym ramieniu Córkę – NMP, a na prawym ramieniu Wnuka – Pana Jezusa, dzięki czemu ukazany został związek św. Anny z Niepokalanie Poczętą i Słowem Wcielonym. Często mówi się o tej figurze Samotrzecia, ponieważ św. Anna „sama jest trzecia” – na pierwszym planie znajdują się Jezus i Maryja. Ukazana frontalnie i hieratycznie postać św. Anny staje się jakby tronem dla Matki Bożej i Jezusa. Na figurze widoczne są przemalowania i liczne uzupełnienia. Obecna warstwa polichromii przedstawia św. Annę ubraną w zieloną suknię – kolor nadziei i czerwony płaszcz – kolor miłości. W długą, różową sukienkę odziana jest również postać Maryi, nie ma natomiast okrycia Jezus, Te szczegóły są jednak niewidoczne dla pielgrzyma przybywającego do annogórskiego sanktuarium, wszystkie trzy postacie okrywa bowiem jedna suknia. Widać tylko główki świętych postaci i fragment złotego jabłka życia. Sukienki kolorystycznie dobierane są do odpowiedniego okresu liturgicznego. Na najcenniejszych z nich umieszczone zostały wota, które pozostawili w sanktuarium pielgrzymi, wdzięczni św. Annie za wysłuchanie próśb.
BAZYLIKA SW. ANNY
Pierwsza wzmianka o istnieniu kościoła na Górze Chełmskiej pochodzi z 25 VI1516 r. i znajduje się w piśmie bpa wrocławskiego Jana V Turzo. Dokument ten mówi o przekazaniu przez Mikołaja Strzałę kaplicy na Górze Chełmskiej w zarząd proboszcza z Leśnicy. W1673 r. kościół został rozbudowany przez rodzinę de Gaschyn. Na nowo konsekrował go bp wrocławski Karol Franciszek Neander de Petersdorf dnia 30 IV1673 r. Bp poświęcił wówczas nowe boczne ołtarze i dwa dzwony – św. Anny i św. Franciszka. Wraz z przybyciem franciszkanów rozpoczęto budowę pierwszego, drewnianego klasztoru, Klasztor wybudowany w latach 1655-1659 służył zakonnikom aż do wybudowania klasztoru murowanego w 1749 r. W1868 r. na zachodnim szczycie bazyliki została zbudowana wieża zegarowa. Za czasów o. gwardiana Osmundusa Laumanna (1872-1875) dobudowano przedsionek do kościoła i umieszczono w nim dwie płaskorzeźby, przedstawiające scenę modlitwy Jezusa w Ogrójcu i MB Bolesną pod Krzyżem. W latach 1957-1962, za czasów o. gwardiana Bertolda Altanera, bazylice nadano obecny gotycko-barokowy wystrój. Nad restauracją świątyni czuwała rodzina Józefa i Marii Mitschke z Głuchołaz. W 1964 r. rodzina Mitschke, pod naciskiem ówczesnych władz polskich, musiała wyemigrować do Niemiec. Dopiero w 1993 r. syn Józefa Mitschke – Georg, przybył na Górę św. Anny, by wypełnić testament ojca i dokończyć rozpoczęte rodzinne dzieło.
WNĘTRZE BAZYLIKI ŚW. ANNY
Murowany z kamienia, jednonawowy kościół na Górze św. Anny, o wymiarach 38x12x12 m, utrzymany jest w stylu renesansowo-barokowym. Nawa czworoboczna, trójprzęsłowa podzielona została pilastrami zakończonymi bogatymi zdobieniami. Sklepienie w nawie jest kolebkowe z lunetami, a w prezbiterium kolebkowo-krzyżowe. Malowidła na sklepieniu wzdłuż środkowego przejścia nawiązujądo życia św. Anny: nad wejściem – narodzenie Maryi, środkowe – ofiarowanie Maryi w świątyni jerozolimskiej, na sklepieniu prezbiterium – śmierć św, Anny, Na ścianach prezbiterium znajdują się dwa obrazy olejne: Zwiastowanie NMP i Nawiedzenie Elżbiety. W oknie prezbiterium znajduje się przepiękny witraż, przedstawiający św. Annę i franciszkanów wchodzących na górę. Owa pozostałe witraże w prezbiterium przedstawiają postacie sławnych kaznodziejów franciszkańskich: św. Jana Kapistrana i św. Bernardyna ze Sieny. Pozostałe malowidła w bazylice to kompozycja obrazów znajdujących się na łuku łączącym nawę główną z prezbiterium. W centrum przedstawiono scenę ukrzyżowania Jezusa. Malowidło z prawej strony zatytułowano Adam i Ewa. Obraz po lewej stronie łuku to Ofiara Abrahama. Scena Boże Narodzenie (z prawej na suficie) przedstawia moment przyjścia na świat Mesjasza. Ostatnie w tej kompozycji malowidło – Eucharystia – przedstawia kapłana sprawującego Najświętszą Ofiarę. Ostatnie dwa malowidła na sklepieniu bazyliki ukazują sceny z życia franciszkańskiego. Jedno przedstawia Przybycie franciszkanów na Górę św. Anny. Po przeciwnej stronie znajduje się Powitanie pielgrzymów. W bazylice jest sześć ołtarzy bocznych, licząc od prawej są to: ołtarz Matki Bożej, św. Piotra z Alkantary, św, Antoniego z Padwy, stygmatów św, Franciszka, św. Jadwigi Śląskiej i św, Józefa. Obok ołtarza św. Józefa znajduje się bogato rzeźbiona ambona. Na północnej ścianie widnieją dwa witraże z postaciami patronów Franciszkańskiego Zakonu Świeckich (III Zakonu) – ze Św. Elżbietą Węgierską i św. Ludwikiem.
RAJSKI PLAC
Przedłużeniem bazyliki jest prostokątny dziedziniec arkadowy nazywany Rajskim Placem. Wybrukowany granitową kostką, otoczony z trzech stron krużgankami, zbudowany został w 1768 r. Po raz pierwszy przebudowano go w 1804 r,, a rozbudowano w 1886 r. Krużganki zwieńczone są balustradą. Na północnej ścianie Rajskiego Placu znajduje się 15 prawie stuletnich konfesjonałów. Po stronie południowej mieści się kaplica Matki Bożej Fatimskiej. Z zewnątrz prowadzą na Rajski Plac trzy wejścia. Do wejścia głównego, przez które zwykle przybywają pielgrzymi, prowadzi 70 stopni. Od strony północnej na Rajski Plac prowadzą schody noszące nazwę Ave Maria, rozbudowane w 1965 r. Trzecie wejście to tzw, Brama Papieska. Została ona powiększona w 1983 r., aby mógł tamtędy wjechać przed bazylikę samochód z Ojcem Świętym. Wychodząc przez tę bramę, można dotrzeć do Groty Lurdzkiej, na Kalwarię. Przy Bramie Papieskiej znajduje się zewnętrzna kaplica św. Anny, Dobudowana została do bazyliki w 1804 r. przez gwardiana o. Hilaryona Tutejskiego.
GROTA LURDZKA
Grotę wzniesiono w latach 1912-1914. Budowniczym był Karol Baum z Duisburga. W 1914 r, bp sufragan wrocławski Karol Augustyn dokonał poświęcenia Groty Lurdzkiej. Plac przed Grotą Lurdzką otoczony jest czternastoma kamiennymi grotami skalnymi. Stanowią one stacje Drogi Krzyżowej. Groty te budował w latach 1914-1915 Valentin Orf z Gunthers k. Tann. W latach 1914-1916 w pracowni rzeźbiarskiej GebriicJer Moroder z Badenii zostały wykonane płaskorzeźby z kamienia wapiennego.
KALWARIA
Na wschodnim i południowym zboczu Góry św. Anny, między drzewami rozciąga się „wieniec” 40 kaplic kalwaryjskich. Kalwaria wzniesiona została staraniem Jerzego Adama de Gaschyn w łatach 1700-1709. Najpierw powstały trzy duże i 30 małych kaplic Męki Pańskiej, a w późniejszym czasie pozostałe. Podobnie jak w Jerozolimie, na wschód od miasta rozciąga się wąwóz Doliny Jozafata z kościołem Grobu Maryi. Powyżej znajduje się Góra Oliwna z kaplicami Modlitwy w Ogrójcu i Zdrady Judasza, Na poludniowo-zachodniej stronie góry mieści się Golgota, na której ustawiono trzy krzyże, Znajduje się tu również kościół Świętego Krzyża z ostatnimi stacjami Męki Pańskiej i nieco dalej kaplica Grobu Pańskiego, przypominająca swym zewnętrznym kształtem kaplicę Bożego Grobu w Jerozolimie. 21IX 1756 r. na kapitule prowincjalnej w Krakowie podjęto decyzję o przejęciu w zarząd Kalwarii na Górze św. Anny. W latach 1756-1764 kaplice zostały odnowione. Dobudowano również trzy nowe kaplice. W 1781 r. hr. Antoni de Gaschyn, zwany Mocnym, ufundował tzw. Gradusy oraz kaplicę św. Marii Magdaleny. Gradusy, czyli kaplica Świętych Schodów została zbudowana przez Krzysztofa Worbsa. Kaplice kalwaryjskie poświęcono i przekazano franciszkanom w dniu uroczystości Podwyższenia Krzyża Świętego w 1764 r, W latach 1864-1866 wybudowano w stylu neoromańskim kaplicę Trzeciego Upadku, według projektu architekta Schwarza. W podziemiach tej kaplicy mieści się krypta grobowa franciszkanów. Jako jeden z pierwszych został tu pochowany o. Atanazy Kleinwachter, długoletni gwardian klasztoru i inicjator budowy tej kaplicy. Za czasów o. Atanazego dokonano gruntownej renowacji i zdobienia kaplic. W 1886 r. J. Kopp otrzymał zadanie zastąpienia niewidocznych już na ścianach malowideł drewnianymi rzeźbami ołtarzowymi. Elementy stolarskie ołtarzy wykonał miejscowy stolarz Ignacy Altaner. jednym z piękniejszych zabytków sztuki sakralnej jest kościół Świętego Krzyża. Znajdują się w nim trzy ołtarze z obrazami przedstawiającymi XI, XII i XIII stację Drogi Krzyżowej. Polichromie w kościele Trzech Krzyży wykonał malarz Klink z Babic. W roku 1910 – w dwusetną rocznicę istnienia Kalwarii – jako dziękczynienie za koronację figury św. Anny wybudowano kaplicę Koronacji Matki Bożej,
FRANCISZKANIE
Pierwsi bracia przybyli na Górę św. Anny pod przewodnictwem o. Franciszka Rychłowskiego w dniu uroczystości Wszystkich Świętych. Klucze do kościoła i akt darowizny terenu franciszkanie otrzymali 6 VIII 1656 r. W1657 r. król Jan Kazimierz schronił się przed Szwedami w Głogówku. Na prośbę hr. Melchiora 16 sierpnia potwierdził akt darowizny kościoła na rzecz franciszkanów. 10 X 1810 r. władze pruskie wydały Dekret sekularyzacyjny, na mocy którego w całym państwie skonfiskowano dobra klasztorów i rozwiązano zakony katolickie. W 1820 r. franciszkanów ostatecznie usunięto z Góry św. Anny. W 1832 r. kościół, klasztor i Kalwarię przejął bp wrocławski. W porozumieniu z o, prowincjałem Jerzym Janknechtem bp wrocławski Henryk Forst 13 VIII 1859 r. sprowadził na Górę św. Anny franciszkanów reformatów z Westfalii. W 1871 r., za rządów Ottona von Bismarcka, rozpoczęła się kolejna walka władz niemieckich z Kościołem. Franciszkanie zostali po raz drugi wypędzeni z Góry św. Anny 31 VIII 1875 r. Podczas nieobecności franciszkanów posługę duszpasterską przy kościele i na Kalwarii sprawowali księża diecezjalni, Po 12 latach od wypędzenia, w 1887 r,, franciszkanie mogli oficjalnie powrócić do zdewastowanego klasztoru, Gdy franciszkanie wrócili, zaczął się czas remontów, renowacji i rozbudowy klasztoru. Trzecie wypędzenie franciszkanów miało miejsce podczas II wojny światowej. Dnia 19 VI1941 r. nakazano franciszkanom w ciągu 48 godzin opuścić teren Góry św. Anny. Aby nie dopuścić do dewastacji kościoła, abp wrocławski Adolf kardynał Bertram mianował proboszczem parafii ks. Franciszka Duszę. Po powrocie franciszkanów na Górę św. Anny w 1945 r. ks. Dusza przeszedł do parafii w pobliskim Otmęcie. Dalsze losy Góry św. Anny i annogórskich franciszkanów są ściśle związane z ówczesną sytuacją polityczną. Śląsk Opolski przypadł w udziale Polsce. W ten sposób sanktuarium na Górze św. Anny znalazło się w obrębie nowo powstałej opolskiej administracji apostolskiej. Wobec ogromu wojennych zniszczeń, franciszkanie przystąpili do usuwania szkód w kościele, klasztorze i Domu Pielgrzyma. Wskrzesili działalność miejscowego duszpasterstwa. Dnia 11IX 1945 r. władze powiatowe Strzelec Opolskich nakazały franciszkanom opuścić klasztor na Górze św. Anny, zarzucając im antypolskie nastawienie. Opiekę nad sanktuarium przejęli ojcowie o niepodważalnej polskości – franciszkanie prowincji panewnickiej. Dopiero po „odwilży” 1956 r. ojcowie panewniccy wrócili do swojej prowincji, na Górze św. Anny pozostali ojcowie prowincji wrocławskiej. W latach 50., w okresie „głębokiego” stalinizmu, dynamicznie rozwijające się życie duchowe na Górze św, Anny zostało zahamowane. Zabroniono organizacji kursów formacyjnych dla osób świeckich, a w 1954 r. pielgrzymek stanowych, W 1957 r., dzięki staraniom ówczesnego gwardiana o. Bertolda Altanera i pierwszego bpa opolskiego ks. Franciszka Jopa, wznowiono pielgrzymki stanowe na Górę św. Anny. W1980 r. uroczyście obchodzono 500-lecie istnienia Sanktuarium św. Anny Samotrzeciej.
JUBILEUSZ 500-LECIA SANKTUARIUM ŚW. ANNY SAMOTRZECIEJ
Główne uroczystości jubileuszowe na Górze Św. Anny odbyły się w dniach 28-29 VI 1980 r., podczas pielgrzymki mężczyzn i młodzieńców. Rzesze pątników ciągnęły na Górę św. Anny. O godz. 10.00 w niedzielę, wyruszyła uroczysta procesja z kościoła św. Anny do Groty Lurdzkiej, Tuż przed figurą św. Anny, niesioną przez górników na feretronie, kroczyli kardynałowie S. Wyszyński i W, Rubin oraz biskupi A. Nossol i B. Dąbrowski. Po intronizacji łaskami słynącej figury przemówienie wygłosił bp A. Nossol, gospodarz uroczystości. Duchową łączność z franciszkanami wyraził także Ojciec Święty Jan Paweł II. Podczas uroczystości odtworzono z taśmy magnetofonowej przemówienie napisane przez Ojca Świętego specjalnie na tę okazję. Na zakończenie Mszy Św. koncelebrowanej przez 46 biskupów, kard. W. Rubin odczytał breve apostolskie z dnia 27 III 1980 r., przyznające kościołowi św. Anny tytuł bazyliki mniejszej. Na pamiątkę jubileuszu 500-lecia sanktuarium, w XIX-wiecznej kaplicy obok prezbiterium urządzono w latach 1979-1980 kaplicę-wotum ku czci MB Częstochowskiej.
OJCIEC ŚWIĘTY NA GÓRZE ŚW. ANNY
Ojciec Święty Jan Paweł II odwiedził sanktuarium św. Anny Samotrzeciej 21VI1983 r., podczas II pielgrzymki do Ojczyzny. Wizytę Ojca Świętego na Górze św. Anny upamiętnia marmurowa tablica umieszczona na filarze w prezbiterium. W Roku Jubileuszowym 2000., z inicjatywy wojewody opolskiego Adama Pęziola, podjęto starania o budowę pomnika Ojca Świętego na Górze św. Anny. Projekt pomnika papieża wykonał prof. Gustaw Żemła z Warszawy. Dnia 25 VI2000 r. pomnik został uroczyście odsłonięty przez wojewodę opolskiego i poświęcony przez abpa Alfonsa Nossola.
DOM PIELGRZYMA
Organizowane od 1764 r. obchody kalwaryjskie ściągały na Górę św. Anny coraz więcej pielgrzymów, którym trzeba było zapewnić zakwaterowanie. Od samego początku obchodów franciszkanie usiłowali wyprosić u rodziny de Gaschyn budowę domu dla pielgrzymów. Sprawa budowy domu trwała w zawieszeniu do roku 1929. Wówczas to przedsiębiorczy o. Feliks Koss sam podjął się tej budowy. Dom Pielgrzyma został wybudowany w 1938 r. Jak na ówczesne czasy był nowoczesny i okazały. W dużym holu urządzono wystawę eksponatów Muzeum Misyjnego. Koniec budowy zbiegł się z czasem szerzenia się idei nazistowskich i narastania fali szykan władz hitlerowskich wobec Kościoła katolickiego. Krótko po ukończeniu budowy budynek został przejęty przez władze niemieckie. Podczas II wojny światowej służył jako lazaret. Muzeum Misyjne skonfiskowano, a liczne eksponaty zgromadzone przez franciszkanów bezpowrotnie przepadły. Po wojnie franciszkanie odzyskali budynek, który do dzisiaj służy pielgrzymom i turystom jako baza kwaterunkowa. Dom Pielgrzyma posiada pokoje 2-, 3- i wieloosobowe, zapewnia także całodzienne wyżywienie. Znajduje się w nim kaplica pw. MB Anielskiej, dwie sale spotkań (sala św. Maksymiliana i św. Franciszka) oraz dwie jadalnie.
POMNIK CZYNU POWSTAŃCZEGO
Na Górze św. Anny, należącej w latach 30, do III Rzeszy, hitlerowcy postanowili wznieść pomnik ku czci Niemców poległych w czasie powstań śląskich. W nieczynnym kamieniołomie przystąpiono w 1934 r. do budowy amfiteatru przeznaczonego na potrzeby wielkich zgromadzeń. Według niektórych, amfiteatr może pomieścić około 80 tysięcy ludzi. W 1938 r. ukończono budowę amfiteatru. Obok wzniesiono mauzoleum, w którym umieszczono prochy poległych podczas powstań śląskich, Po zakończeniu II wojny światowej niemieckie mauzoleum zburzono, a na jego miejscu w 1947 r. wzniesiono Pomnik Czynu Powstańczego, projektu Xawerego Dunikowskiego. Pomnik zbudowany został z czterech pylonów. Wewnętrzne ściany pylonów ozdobiono czterema rzeźbami przedstawiającymi górnika, hutnika, rolnika i Ślązaczkę z dzieckiem na ręku. Między pylonami znajduje się znicz wykonany z ciosów granitowych, ozdobiony reliefami przedstawiającymi Krzyż Grunwaldu i Śląski Krzyż Powstańczy. Na zniczu umieszczono spiżową miednicę. W 1953 r. Xawery Dunikowski wyrzeźbił w granicie rysunki przedstawiające historię Śląska. Dnia 19 VI1955 r. dokonano uroczystego odsłonięcia pomnika.