Intensywność modlitwy uczniów we wczesnym wieku szkolnym na tle burzliwego rozwoju dojrzewania seksualnego oraz kryzysu tożsamości

fot. brgfx na Freepik

Okres dorastania jest tym etapem w życiu człowieka, kiedy dokonuje się przeobrażanie się dziecka w osobę dorosłą, jest to równocześnie końcowa faza dzieciństwa oraz początek wieku dojrzałego. W okresie adolescencji dorastający przeżywa trudny i burzliwy rozwój fizyczny oraz psychiczny, co znajduje swój wyraz również w jego życiu religijnym a zwłaszcza modlitewnym.

a. Psychofizyczna charakterystyka dorastających

Na określenie wieku przejścia od dzieciństwa do dorosłości zasadniczo używa się dwóch kategorii pojęć. Pierwszą stanowią terminy podkreślające dojrzewanie biologiczne: pubertacja, pokwitanie, dojrzewanie. Drugą grupę tworzą pojęcia: adolescencja i dorastanie, uwypuklające rolę czynników społecznych w procesie rozwoju jednostki ludzkiej. Postuluje się, aby terminów pubertacja i dorastanie nie używać zamiennie, gdyż pierwszy dotyczy problemów rozwoju seksualnego, drugi natomiast odnosi się do procesów zachodzących pod wpływem określonego systemu wychowania oraz czynników społeczno-kulturowych a więc procesów bardziej złożonych i długotrwałych. Rytm biologiczny nie zawsze jest zsynchronizowany ze społecznym, toteż jednostka dojrzała biologicznie nie staje się równocześnie dorosłą społecznie[1].

Adolescencja to wiek dorastania obejmujący okres między dzieciństwem a młodością trwający od około 11 – 12 do 17 – 18 roku życia. Charakteryzuje się on wzmożonym rozwojem fizycznym i psychicznym doprowadzającym do osiągnięcia dojrzałości. Wyróżniane są trzy fazy dorastania:
1. preadolescencja 10 – 12 rok życia
2. wczesna adolescencja 13- 16 rok życia
3. późna adolescencja 17 –20 rok życia[2]

Jest to okres stosunkowo długi i zróżnicowany, dlatego zostanie zeń wyodrębniona częściowo pierwsza oraz druga jego faza przypadająca na lata 12-16. W polskiej literaturze psychologicznej zwykło się tę część okresu dorastania nazywać średnim wiekiem szkolnym albo adolescencją[3].

W okresie adolescencji następuje szybki rozwój fizyczny. Zasadnicze przemiany w budowie i czynnościach ciała, które stanowią biologiczną granicę oddzielającą dzieciń­stwo od młodości, przejawiają się w tzw. skoku pokwitania. Występuje on u każdego dorastającego dziecka, jednak pojawienie się, natężenie oraz czas trwania jest różny nie tylko chłopców i dziewcząt, ale także u poszczególnych osób tej samej płci. U chłopców skok pokwitaniowy występuje przeciętnie w wieku od dwunastu do piętnastu lat i powoduje przyrost wysokości ciała o około dwadzieścia centymetrów, któremu to­warzyszy zwiększenie masy ciała w granicach dwudziestu kilogramów. Największa szybkość wzrastania ciała wynosi około dziesięciu centymetrów rocznie i przypada przeciętnie na czternasty rok życia, chociaż może też wystąpić pomiędzy dwunastym a siedemnastym rokiem życia. U dziewcząt skok pokwitaniowy rozpoczyna się na ogół dwa lata wcześniej niż u chłopców, przeciętnie w wieku od dziesięciu do trzynastu lat, trwa krócej niż u chłopców i jest mniej nasilony – a największe tempo wzrastania wynosi około ośmiu centymetrów rocznie. Przed skokiem pokwitaniowym wysokość ciała dziewcząt i chłopców jest zbliżona[4].

Wraz z powstającymi w okresie dojrzewania zmianami fizycznymi pojawiają się nowe odczucia i nowe pragnienia, w dużej mierze dotyczą one sfery seksualnej. Seksualność człowieka nie zaczyna się dopiero w okresie dorastania, różne jej przejawy można spotkać już w okresie dzieciństwa. Jednak dopiero teraz, w fazie dojrzewania płciowego, rozwija się potrzeba seksualna, początkowo wyrażająca się stanem ogólnego pobudzenia, które stopniowo krystalizuje się, ukierunkowując dążenia ku osobie płci przeciwnej. Odmienna jest droga chłopców i dziew­cząt ku dojrzałości płciowej – tzn. u dziewcząt rozpoczyna się w okresie między dwunastym a trzynastym, a u chłopców trzynastym, a czternastym rokiem życia[5].

Po okresie wspólnych nieskrępowanych dziecięcych zabaw, z czasem w stosunkach między chłopcami i dziewczętami można zaobserwować pewne oddalenie, polegające na preferowaniu kontaktów z osobami własnej płci. Może ten stan trwać krótko lub dłużej w zależności od stopnia nasilenia, przyjmując niekiedy – zwłaszcza u chłopców – formę tzw. antagonizmu płci. Antagonizm taki może być prawdziwy (co zdarza się rzadko) lub (co jest znacznie częstsze) pozorny. Prawdziwy antagonizm charakteryzuje się żywo wyrażaną niechęcią do dziewcząt. Najczęściej jednak obserwowana jest niechęć pozorna: chłopcy dokuczają dziewczętom, przechodząc poszturchują je, pociągają za włosy i w ten przewrotny i prowokacyjny sposób wykazując zainteresowanie nimi. Dziewczęta na ogół gwałtownie reagują na takie zaczepki, nie szczędząc chłopcom uszczypliwych uwag. Przy takiej odmienności zachowań trudno o wzajemne zrozumienie, toteż uczucia są kierowane wtedy ku osobom tej samej płci. Przyjacielskie związki między dziewczętami dotyczą zazwyczaj niewielkiej liczby dziewcząt, jednakże gdy zaistnieją są bardziej pogłębione i trwalsze niż to bywa u ich kolegów. Przyjaźnie chłopców obejmują większą ich liczbę, a ich celem w dużym stopniu są wspólne działania, a nie przeżycia[6].

Rozwój umysłowy warunkuje suma zmian psychicznych, jakie zachodzą w okresie dorastania. Wzrost sprawności intelektualnej i wrażliwości wpływa nie tylko na rozwój i kontrolę uczuć, na rozumienie pojęć moralnych, w dużej mierze wyznacza też światopogląd oraz stymuluje do poszukiwania własnej tożsamości. Niewątpliwie wpływa również na społeczną aktywność dorastających, jej kierunek i przebieg.

Intensywny rozwój umysłowy wyraża się w doskonaleniu wszystkich funkcji poznawczych takich jak; spostrzeganie, uwaga, pamięć, myślenie, wyobraźnia i twórczość.

Wraz ze wzrostem myślenia abstrakcyjnego niezwykle uaktywnia się wyobraźnia, która wyraża się w marzeniach, zainteresowaniach przyszłością albo przeszłością. Rozwój wyższych form myślenia pozwala dorastającym oderwać się od codziennej, często trudnej rzeczywistości i wejść w świat własnych pomysłów i planów, tworzy częstokroć wyidealizowany obraz swoich aspiracji oraz własnej osoby i otoczenia. Marzenia te mają na ogół charakter kompensacyjno-życzeniowy, gdyż treść ich zależy w dużym stopniu od warunków, w jakich młody człowiek żyje, od jego niezaspokojonych potrzeb, od nastawienia do życia. Rozwój wyobraźni dorastających przejawia się również w intensywnej i różnorodnej działalności np.: twórczości technicznej, muzycznej czy literackiej[7].

Tym, co stanowi o szczególnym uroku wieku dorastania, co dodaje mu barwy i wzmacnia przeżycia są emocje. Zmienia się ich rejestr i intensywność, co jest wynikiem zarówno przemian fizjolo­gicznych, jak i jakościowo nowych możliwości umysłu, związanych z myśleniem formalnym. Podczas gdy emocje dziecka skupiały się na konkretnych sytuacjach teraźniej­szości, na jego działaniach i relacjach z innymi, emocje dorastających stają się uskrzydlone, mogą wybiegać w przy­szłość, mogą dotyczyć nie tylko działań i relacji, ale także wyobrażeń, pragnień i zamiarów. W innym też sensie, niż to jest u dzieci, skupiają się wokół własnego ciała[8]. Pobudzenie emocjo­nalne w okresie dorastania jest nasilone, co uzewnętrz­nia się w charakterystycznej dla dorastających wyrazistości i ekspresywności zachowania.

W pierwszej fazie dorastania występuje większa zmienność znaku emocji. Wynika to z ogólnie wzmożonej w tej fazie pobudliwości nerwowej, związanej z intensywnym rozwo­jem fizycznym i przemianami hormonalnymi, jak również z wciąż jeszcze niewielką umiejętnością kontrolowania własnych emocji.

Gdy labilność emocjonalna zanika, pojawia się skłonność do występowania nastrojów, częściej spotykana u dziew­cząt. Niejednokrotnie są to stany emocjonalne „zalegające” po uprzednio doznanym prze­życiu, mogą też wynikać z antycypacji zdarzeń, niekiedy powstają pod wpływem aktualnego stanu somatycznego np; u dziewcząt mogą być związane z menstruacją[9].

Charakterystyczne dla dorastających są uczucia ambiwalentne, gdy zarazem przeżywa się mi­łość i nienawiść, radość i smutek, co nadaje uczuciom nieokreślony, mało wyrazisty charakter, a często jest powodem poczucia zagubienia i niepewności siebie. Ambiwalencje uczuć wydają się wynikać z nieustalonego syste­mu wartości i przekonań, są przejawem poszukiwań ich wyraźnie określonych kryteriów[10].

W okresie tym często pojawiają się również konflikty z rodzicami. Symptomy nerwicowe, zakotwiczone w okresie dzieciństwa, jak też międzypokoleniowa kolizja postaw, niezgodność poglądów uwidaczniają się z całą jaskrawością. Skutki błędów wychowawczych popełnionych przez rodziców w stosunku do dziecka młodszego ujawniają się często w tym okresie. Na trudności przeniesione z dzieciństwa nakładają problemy okresu dorastania oraz nowe komplikacje wywołane przez kolejne błędy wychowawców[11].

Na początku średniego wieku szkolnego następuje również zmiana w postawach społecznych, spadek zainteresowania integracją z grupą i tendencja do preferowania samotności. Zachowania młodego człowieka są coraz bardziej antyspołeczne. Najintensywniej przejawy takiego zachowania występują na przestrzeni sześciu do dwunastu miesięcy poprzedzających dojrzewanie płciowe. Po osiągnięciu punktu szczytowego zwykle następuje szybki spadek zachowań antyspołecznych[12].

Z czasem dorastający zaczyna przyjmować i interioryzować wiele reguł postępowania w grupie rówieśniczej. W tym okresie przynależność do grupy koleżeńskiej ma dla niego bardzo duże znaczenie, gdyż stara się on podporządkować normom i regułom postępowania obowiązującym w zespole[13]. Współżycie z rówieśnikami stwarza konieczność przystosowania się do nich, a równocześnie przyswojenia sobie umiejętności oczekiwania od współpartnerów respektowania obowiązujących zasad. Odkrywa również, że prawdomówność czy też lojalność jest niezbędna w kontaktach z przyjacielem[14].

Dorastający dobiera przyjaciół spośród członków swych poprzednich grup rówieśniczych albo spośród dorosłych osób, które potrafią je „zrozumieć” i chętnie słuchają ich zwierzeń[15].