fot. jcomp na Freepik
Symbole chrześcijańskie – Krzyż (część druga)
Krzyż zwany „greckim”, czyli taki, którego ramiona są jednakowej długości, od początku chrześcijaństwa oznaczał władzę Chrystusa nad ziemią i podporządkowanie Mu całego wszechświata. Obie linie tworzące krzyż dzielą przestrzeń na cztery równe części, a ta doskonała proporcja posłużyła wiernym Kościoła do wyrażenia prawd wiary. Jedną z nich była powszechność zbawienia, którą symbolizował „krzyż kosmiczny” (jeden duży krzyż i cztery krzyżyki po bokach, zastępowane często kwadracikami lub kropkami). Tradycja chrześcijańska nawiązywała często do wizerunku Chrystusa rozpiętego na krzyżu, obejmującym cały wszechświat.
Znak powszechnego zbawienia („krzyż kosmiczny”)
Krzyż, na którym Zbawiciel dokonał dzieła odkupienia, w tradycji chrześcijańskiej jest uniwersalnym symbolem – jego cztery końce wskazują cztery strony świata. Krzyż „kosmiczny” nie tylko je wskazywał, ale i jednoczył kierunki świata. Prorok Ezechiel ogłaszał: “Tak mówi Pan Bóg do ziemi izraelskiej: Koniec, koniec nadchodzi dla czterech krańców ziemi” (Ez 7,2). Natomiast Ps 107 mówi o tych, “których [Pan] zgromadził z obcych krajów, ze wschodu i zachodu, z północy i południa” (Ps 107,3). Pisząc do Efezjan Apostoł Paweł zachęca do modlitw, aby wierni “zdołali ogarnąć duchem, czym jest Szerokość, Długość, Wysokość i Głębokość” (Ef 3,18) oraz tajemniczy Boży „plan, ukryty przed wiekami” (por. Ef 3,9). Formułę czterech wymiarów za natchnionym autorem stosują komentatorzy, którzy odnoszą ją do tajemnicy zbawienia, bądź do “niezgłębionego bogactwa” (por. Ef 3,8) i “miłości Chrystusa” (Ef 3,9).
Odwołując się do męki Zbawiciela i Jego krzyża, Ireneusz z Lyonu (ok. 140-ok. 202) podkreśla powszechne panowanie Ukrzyżowanego. „Przez Słowo Boga [Chrystusa] wszystko tu na ziemi jest rozdzielane i rządzone… Syn Boży nakreślił nad światem znak krzyża, ponieważ stając się widzialnym ukazał współudział wszechświata w swoim ukrzyżowaniu. W tym celu, dzięki swej widzialnej postaci, objawił władzę, którą sprawuje nad światem widzialnym. Oznacza to, że On oświeca wysokość, czyli to, co ma nadejść; głębokość, czyli obszary podziemia. Rozpięty na krzyżu osiąga długość od wschodu aż do zachodu, jako Ten, który panuje nad całym wszechświatem, wzywając wszystkich rozproszonych do poznania Ojca” (Wykład nauki apostolskiej 34). Spełnia się w ten sposób proroctwo Izajasza, według którego Zbawiciel “podniesie znak dla pogan…; pozbiera rozproszonych z Judy z czterech stron świata” (Iz 11,12). Ireneusz nawiązuje do nauki świętego Pawła Apostoła, dla którego Chrystus zechciał “pojednać [wszystkich] z Bogiem w jednym Ciele przez krzyż, w sobie zadawszy śmierć wrogości” (Ef 2,16).
Święty Hieronim (ok. 340-420) nawiązuje do pseudonaukowej opinii o doskonałym kształcie świata. Identyfikuje go z kwadratem, gdyż forma okręgu, a więc doskonalsza, zarezerwowana jest dla niebios. Swój wywód opiera na pytaniu: “Czymże jest ten krzyż, jeśli nie kształtem świata w formie kwadratu? Wschód jaśnieje na jego wierzchołku, północ jest po prawicy, a południe z lewej jego strony. Zachód zaś pod stopami” (Komentarz do Ew. św. Marka 15). Dla innego autora, lecz już z kręgu Kościoła greckiego, Grzegorza z Nyssy (333-394) chodzi nie tylko, znak graficzny czy nawet symboliczny, bowiem “dla tych, którzy patrzą dalej, krzyż to nauczyciel prawd, oznajmia bowiem swoim kształtem najwyższą moc tego, który na nim się objawił i jest wszystkim we wszystkich” (I Mowa o Zmartwychwstaniu). Krzyż stanowi znak i przyczynę jedności świata. “W rzeczywistości z chwilą przyjścia Pana – pisze święty Hieronim – dwie rózgi, lub jak jest w tekście hebrajskim [proroka Ezechiela], dwa kawałki drewna, złączyły się, tworząc jedno berło, tak iż stał się jeden nowy człowiek i jeden lud” (Komentarz do księgi Ezechiela XI,17). Krzyż (“dwie rózgi”) staje się znakiem panowania Chrystusa.
Biskup Aleksandrii Atanazy (ok. 295-373) uważa, że apostoł Paweł odwołuje się do wizerunku krzyża, aby ukazać powszechny hołd składany Zbawicielowi. “Szczyt krzyża przeznaczono dla bytów niebiańskich, aby oddały należny hołd Władcy; dla mieszkańców ziemi jest część środkowa, a dla podziemi dolna” (O wcieleniu Słowa V,25). Chrystus ukazuje dzieło odkupienia w zjednoczeniu ludzkości. “Słuszne jest, że Pan rozłożył ramiona, aby przygarnąć do siebie jednym ramieniem dawny naród [Żydów], a drugim wywodzących się z pogan i w ten sposób zjednoczyć w sobie jednych i drugich. Wywyższony ponad ziemię, oczyścił powietrze z wszelkiego diabelskiego fałszu i demonów, a mówiąc: «Widziałem szatana spadającego z nieba jak błyskawica» (Łk 10,18), odnowił drogę prowadzącą ku niebu” (tamże). Na Golgocie, pisze inny autor w IV wieku Cyryl Jerozolimski (ok. 313-386), “(Chrystus) wyciągnął ręce na krzyżu, aby objąć nimi całą ziemię… Wyciągnął swe ręce Ten, który swoimi duchowymi rękoma utwierdził niebiosa” (Katecheza XIII,28).
Wśród starożytnych napisów i rysunków wyrytych na tynku w sanktuarium w Nazarecie znajduje się także postać utożsamiana ze św. Janem Chrzcicielem, który trzyma w ręku jakby sztandar podzielony przez krzyż na cztery równe części.
Krzyż kosmiczny łączono od najdawniejszych czasów z etymologią imienia Adam. Prastara tradycja mówi wyraźnie o pochówku prarodzica na Kalwarii i zbawiennym strumieni krwi, który spłynął na jego głowę, obmywając znamię grzechu. Adam to imię pochodzące od pierwszych liter stron świata w języku greckim: A – natole (wschód), D – susis (zachód), A – rktos (północ), M – esembrêa (południe). Inne tłumaczenie odwołuje się do czterech żywiołów: ziemi, powietrza, ognia i wody, z których składa się cały świat widzialny. Krzyż Chrystusa jednoczy te cztery elementy i wprowadza pokój i pojednanie.
Krzyż Chrystusa odnosił się także do planu Jerozolimy, którą wyobrażano sobie w idealnej, niebiańskiej formie kwadratu lub okręgu. Dopatrywano się także połączenia inicjałów nazwy Hierusalem (Jerozolima) “H” i “I”. Nie zabrakło także innego tłumaczenia: cztery mniejsze krzyżyki to wspólnoty chrześcijańskie w Betlejem, Nazarecie, na Syjonie (Wieczernik) i w Betanii, których punkt odniesienia stanowi Jerozolima (duży krzyż).
Według Jana Szkota, poety z epoki Karolingów, krzyż Chrystusa zawierał w sobie cały świat. Z kolei Honoriusz z Autun mówi, że trzy końce krzyża oznaczają Trójcę Przenajświętszą, a zwrócony ku dołowi czwarty wierzchołek odnosi się do czci oddawanej Jedynemu Bogu ze względu na Jego wszechmoc.
Krzyż kosmiczny zmienił w średniowieczu swoją symbolikę, a jego znaczenie tłumaczono bardzo różnie. Zwano go „Krzyżem Jerozolimskim” i do dziś krzyż symbolizuje Ziemię Świętą. Dopatrywano się w nim symbolu pięciu ran na ciele Zbawiciela (większy krzyż i cztery mniejsze malowano na czerwono). Sądzono także, że charakterystyczny krzyż oznaczał pięć narodów, które wiodły prym w czasie pierwszej wyprawy krzyżowej: Francja, Anglia, Włochy, Hiszpania i Niemcy.
Która z tych interpretacji jest prawdziwa? Starożytny symbol krzyża kosmicznego nabrał przecież bardzo wielu znaczeń. Jest jednak znaczące, że w pierwszej połowie XVII wieku franciszkanin Franciszek Quaresmi, przełożony-kustosz Ziemi Świętej i legat papieski na Wschodzie, pisał, że wszystkie te tłumaczenia są do przyjęcia. Ze swej strony dodał, że przyjmuje także i to tłumaczenie, według którego znak pięciu krzyży odwoływał się do cierpień, które dotknęły Chrystusa ze wszystkich stron i w sposób całkowity.
Dla wierzących w Chrystusa każda forma krzyża przypomina o tym, że zbawienie obejmuje całą ludzkość, dlatego że Chrystus ukochał wszystkich. „Dla nas wyciągnął ręce na krzyżu” gestem obejmującym cały świat. W symbol krzyża „kosmicznego” wtopił się duch pierwszych pokoleń chrześcijan z podkreśleniem jednoczącej roli męki Pańskiej, a także realizm, pobożność i poczucie godności dzieci Kościoła żyjących w czasach późniejszych.