foto. Freepik
Kielich cierpienia i zbawienia
Kielich stanowi nieodłączny element sprawowania Eucharystii. Jego znaczenie i wartość wiąże się z samą istotą tajemnicy, jaka dokonuje się na ołtarzu. Jako naczynie, którego używa kapłan podczas sprawowania Eucharystii, kielich jest powszechnie znany. W nim przygotowuje się wino, które podczas konsekracji staje się Krwią Chrystusa. Stąd też w przebogatej chrześcijańskiej ikonografii kielicha eucharystycznego można odnaleźć odzwierciedlenie prawd wiary.
Warto jednakże sięgnąć po symbolikę biblijną kielicha, powszechnego w użyciu naczynia służącego do spożywania płynów i napojów. Często utożsamiano kielich z kubkiem, czarą czy pucharem. Kielich używany w czasach biblijnych był naczyniem zrobionym z kamienia (alabaster, onyks), częściej z palonej gliny. Kielichy wyrabiano także ze złota lub srebra (por. Jr 51,7; Ap 17,4). Wykopaliska archeologiczne wydobyły na światło dzienne wystarczająco wiele obiektów tego typu, co potwierdza, że tego naczynia używano zwyczajowo na co dzień (por. Rdz 40,9-23; 2 Sm 12,3).
Nierzadko jednak kielich występuje w Starym Testamencie w znaczeniu przenośnym, a nawet w roli symbolu. W kilku tekstach biblijnych kielich symbolizuje ludzkie losy, zarówno szczęśliwe, jak też losy tragiczne. Tak na przykład obraz kielicha uzmysławia szczególną obecność Boga w życiu człowieka i bogactwo Jego darów, to „kielich napełniony po brzegi”. Kielich jest tutaj wyrazem obfitości łask Bożych (por. Ps 16,5; 23,5), czasem jest też synonimem ofiarnego dziękczynienia, bowiem wdzięczny człowiek podnosił w górę puchar chwaląc Boga (Ps 116,13).
O wiele częściej można spotkać na kartach Starego Testamentu obraz „kielicha w ręku Boga” (Ps 75,9; Jr 51,7) lub „kielicha z ręki Pana” (Iz 51,17; Jr 25, l5-16). Te biblijne obrazy uzmysławiają moc i potęgę Boga, który sprawuje władzę nad światem, także władzę sędziowską, i wymierza ludziom sprawiedliwość (Ps 75,8-9). Słowa proroka Jeremiasza dobrze ilustrują tę myśl: „To powiedział do mnie Pan, Bóg Izraela: «Weź z mojej ręki kubek wina to jest gniewu i daj je do picia wszystkim narodom, do których cię posyłam. Niech piją, zataczają się i szaleją przed mieczem, który poślę między nich» (Jr 25,15-16). Tak wygląda kielich gniewu (Iz 52,17.22), bólu, upojenia, opuszczenia i grozy (por. Ez 23,33). Człowiek, który pije z kielicha gniewu Bożego traci zmysły i szaleje, pada na ziemię i nie może więcej powstać. Psalm 75,9 rozwija ten wstrząsający obraz w sposób szczególnie sugestywny: „W ręku Pana jest kielich, który się pieni winem, pełen przypraw. I On z niego nalewa: aż do mętów wypiją, pić będą wszyscy niegodziwi na ziemi”. Do takiego znaczenia kielicha nawiązuje ostatnia księga Biblii – Apokalipsa: kielich napełniony winem symbolizuje Boży gniew lub jest znakiem Jego władzy sędziowskiej, zarówno wtedy, gdy znajduje się w ręku Boga (por. Ap 14,10; 16,19), jak też wtedy, gdy na krótki czas zostaje przekazany potęgom doczesnym (por. Ap 17,4; 18,6; 19,15).
W Ewangeliach Jezus nawiązał do potocznego znaczenia kielicha, gdy ganił faryzeuszów za obłudę, wyrażającą się – między innymi – obmywaniem przez nich „kubków” dla zachowania czystości rytualnej (Mk 7,1-4). Zbawiciel wspomina kilkakrotnie o kielichu w znaczeniu przenośnym czy wręcz symbolicznym. Odpowiadając na prośbę matki Jakuba i Jana, Jezus pyta uczniów: „Czy możecie pić kielich, który ja mam pić?” (Mk 10,38-39; Mt 20,22-23). W ten obrazowy sposób Nauczyciel pyta uczniów o gotowość przyjęcia tragicznego losu, jaki oczekiwał Jego samego. Ten epizod ewangeliczny komentuje biskup Mediolanu Ambroży (zm. 397 r.): „Jak pięknie wyraził Chrystus swoją dobroć wobec uczniów, których miłował, zaznaczając wpierw: «Możecie pić kielich, który ja będę pił!» Skoro bowiem nie miał im dać tego, o co prosili, zaofiarował im co innego, by w ten sposób wspomnieć najpierw o tym, co im zamierzał dać, a nie o tym, czego im miał odmówić. Chciał, ażeby zrozumieli że nie Panu brakowało chęci do okazywania hojności, ale że ich prośba była nieodpowiednia. «Kielich mój wprawdzie pić będziecie», to znaczy nie poskąpię wam cierpień mojego ciała; możecie naśladować to, co posiadam jako człowiek. Podarowałem wam zwycięstwo męki, dziedzictwo krzyża, «ale siedzieć po prawicy mojej albo po lewicy nie jest moją rzeczą dać wam»” (O wierze 5,56-57).
Sens tego kielicha staje się w pełni zrozumiały w kontekście modlitwy Jezusa w ogrodzie Getsemani (Mk 14,36). W prośbie kierowanej do Ojca Jezus prosi o odwrócenie swego losu, co Ewangeliści utrwalili w słowach: „Zabierz ode mnie ten kielich” (Mk 14,36; Łk 22,42) lub „Niech mnie ominie ten kielich” (Mt 26,39.42). W tradycji chrześcijańskiej interpretowano ten kielich jako kielich cierpienia i męki, który Chrystus Pan wypił do końca. Lecz przez kielich cierpienia Zbawiciel oddalił kielich gniewu od grzesznej ludzkości. Kielicha cierpienia zakosztowali wraz z Nim męczennicy. Jeden z pierwszych świadków wiary Kościoła modli się: „Panie, Boże wszechmogący… Błogosławię Cię, że uznałeś mnie godnym tego dnia i tej godziny, kiedy to, zaliczony do twoich męczenników, dostępuję udziału w kielichu Twego Chrystusa, abym mógł też zmartwychwstać na życie wieczne duszy i ciała w nieskazitelności Ducha Świętego (Męczeństwo Polikarpa 14,2). Cierpienie męczenników jest przyczyną radości, „jak oznajmia Duch Święty w Psalmach, gdy głosi: «Cóż oddam Panu za wszystko, co mi wyświadczył? Podniosę kielich zbawienia i wezwę imienia Pańskiego. Drogocenną jest w oczach Pana śmierć Jego czcicieli» (Ps 116,12-13.15). Któż nie przyjmie z gotowością i radością kielicha zbawienia? Któż nie będzie dążył z radością i weselem do tego, co może oddać Panu? Któż nie przyjmie z mocą stałością śmierci, która jest cenna w oczach Pana, aby podobać się Temu, który w czasie zmagań dla Jego imienia patrzy na nas z góry, przyjmuje chętnych, wspomaga walczących i wieńczy zwycięzców?”, pyta biskup Kartaginy Cyprian ([zm. 258 r.] List 76).
Na męczeństwo powinni być przygotowani ci wszyscy, którzy chcą naśladować Chrystusa. Orygenes (zm. 254 r.) tak pisze w swoim komentarzu do Ewangelii świętego Mateusza: „Jeżeli zatem kielichem zbawienia jest kielich męczeństwa, trzeba, byśmy dla naszego zbawienia spełnili ten kielich do dna, a ponieważ jest to kielich zbawienia, nic z niego nie uronili. Wypija kielich do dna ten, kto przyjmuje dla złożenia świadectwa wszelkie cierpienie, jakie mu będzie zadane. Wylewa zaś otrzymany kielich ten, kto będąc wezwany do męczeństwa, zapiera się [wiary], by nie doznać cierpienia” (Komentarz do Mt 92).
Na kartach Nowego Testamentu utrwalono moment Ostatniej Wieczerzy, którą Chrystus obchodził ze swymi uczniami. Wtedy wziął kielich i odmówiwszy dziękczynienie, podał go uczniom ze słowami: „Pijcie z niego wszyscy, bo to jest moja Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana na odpuszczenie grzechów” (Mt 26,27). W opisach ewangelicznych zostały przedstawione gesty, jakie Jezus wykonał w czasie Ostatniej Wieczerzy. Według tradycji uczty paschalnej kielich podany przez Mistrza swoim uczniom był trzecim z czterech, który wypijano go po zjedzeniu baranka paschalnego, pod koniec uczty. Zgromadzeni posługiwali się zapewne jednym wspólnym kielichem, co wskazywało na wspólnotę ucztujących. Biesiadnicy przyjmowali kielich jako dar i mieli udział w wypowiedzianym nad nim błogosławieństwie. Do czynności przekazania kielicha Chrystus Pan dołączył słowa objaśnienia i one przede wszystkim stanowią o wyjątkowości i nowości tego kielicha z Ostatniej Wieczerzy.
Od tej pamiętnej godziny kielich mszalny i każde naczynie eucharystyczne jest najświętszym symbolem. Jednak nie powinno się zapominać, że pomiędzy kielichem Ostatniej Wieczerzy a kielichem cierpienia z „czasu próby” istnieją ogromne różnice, chociaż bez kielicha samotności i cierpienia nie byłoby kielicha eucharystycznego. Kielich z Wieczernika jest rzeczywistym przedmiotem i jest realnym znakiem dobrowolnej ofiary Jezusa dokonanej we Krwi. Święty Paweł pisze: „Otrzymałem od Pana to, co wam przekazałem, że Pan Jezus tej nocy, kiedy został wydany, wziął chleb i dzięki uczyniwszy połamał i rzekł: «To jest Ciało moje za was wydane. Czyńcie to na moją pamiątkę». Podobnie, skończywszy wieczerzę, wziął kielich, mówiąc: «Ten kielich jest Nowym Przymierzem we Krwi mojej. Czyńcie to, ile razy pić będziecie na moją pamiątkę». Ilekroć bowiem spożywacie ten chleb albo pijecie kielich, śmierć Pańską głosicie, aż przyjdzie” (1 Kor 11,23-26).
Na podstawie relacji o Ostatniej Wieczerzy starożytni pisarze Kościoła określają Eucharystię ogólnie jako „kielich”. Mówią o „kielichu życia” (Konstytucje apostolskie 8,13;15), „kielichu mistycznym”, „duchowym” i „nieskazitelnym kielichu Pańskim”. „Mieszać kielich” jest często używanym wyrażeniem na określenie czynności przygotowawczych do Eucharystii. Kielich przedstawiany na starożytnych mozaikach przypomina kształtem starożytny „kantharos” z dwoma uchwytami. Te uchwyty przy kielichach przetrwały bardzo długo, bo w wielu miejscach jeszcze do XIII wieku.
O podstawowym wymiarze tajemnicy Eucharystii wielokrotnie pisali autorzy chrześcijańscy, Augustyn z Hippony (zm. 430 r.) ujął w sposób niezwykle syntetyczny: „O tym, co widzicie: chlebie i kielichu, mówią wam wasze oczy. Jednak wasza wiara pouczona mówi wam, że chleb jest Ciałem Chrystusa, a kielich Krwią Chrystusa” (Mowa 272). Tajemnica ukazana w symbolu kielicha wymagała szacunku, co przypominał w III wieku Hipolit Rzymski: „Każdy niech pilnie zadba o to, aby żaden niewierny nie spożywał Eucharystii… Gdy pobłogosławiłeś kielich, przyjąłeś go w imię Boże jako figurę Krwi Chrystusa. Dlatego też nie wylewajcie jej, aby ktoś obcy jej nie spożył, gdy ty nią pogardzasz. Byłbyś bowiem winny Krwi jako ten, kto gardzi ceną swego zbawienia” (Tradycja apostolska 37). Według Cyryllonasa (IV wiek) Chrystus zwrócił się do uczniów z następującą zachętą: „Pójdźcie, ukochani, pijcie moją Krew! Jest ona Krwią Nowego Przymierza (Mt 26,28). Pijcie Kielich płomienia, pijcie Krew, co zapala wszystkich pijących. Oto Kielich, dzięki któremu doznał pociechy pierwszy Adam. Oto Krew, która zastąpiła krew ofiarnych zwierząt na ziemi. Oto Kielich, w którym kryje się ogień… Oto Krew, co przywraca jedność i pokój między niebem a ziemią. Oto Kielich, w którym kryje się sąd i miłosierdzie, śmierć i życie… Bierzcie i pijcie z tego Kielicha, abyście zapomnieli o cierpieniach!… Pijcie z niego i napełniajcie całe stworzenie gorliwością!” (Pieśni na temat Paschy).
Kielich eucharystyczny jest wyjątkowym i szczególnym przedmiotem kultu, kielichem ofiarnym, świętym naczyniem Krwi Pańskiej. Jest to podstawowa, ale nie jedyna funkcja kielicha eucharystycznego. Symbolizuje on również Nowe Przymierze, a więc jest żywym znakiem nowej egzystencji człowieka w Chrystusie i w Bogu. Kielich eucharystyczny jest nieustannym uobecnieniem i głoszeniem przymierza zawartego mocą Krwi i krzyża. W znaku kielicha Kościół został ustanowiony i tym znakiem żyje.