Jednym z największych i najbardziej sensacyjnych odkryć archeologicznych w Ziemi Świętej było odkrycie rękopisów w Qumran, na skraju Pustyni Judzkiej, nad brzegami Morza Martwego, w ruinach jakich wiele na Bliskim Wschodzie.
Beduiński pasterz idąc śladami stada kóz, przypadkowo w skalnej grocie odnalazł pergaminowy zwój. Później tym odkryciem zainteresowali się archeolodzy i naukowcy. Okazało się, że podobnych zwojów jest więcej. Rękopisy zachowane w większych lub mniejszych fragmentach były ukryte w 11 grotach na trudno dostępnej skarpie i wśród załomów skalnych.
Większość rękopisów stanowiły teksty biblijne, które okazały się nieocenione przy rekonstrukcji oryginalnych tekstów Starego Testamentu. Inne opowiadały o życiu ludzi, którzy mieszkali na Pustyni Judzkiej nad Morzem Martwym od II w. przed Chr. do 70 r. po Chr. Z tych tekstów wynikało, że zorganizowana grupa pod wodzą kapłana zwanego Mistrzem Sprawiedliwości egzystowała na tym odludziu, tworząc niezwykłą wspólnotę. Byli to Żydzi, którzy radykalnie odcięli się od oficjalnego judaizmu i zamieszkali z dala od Jerozolimy. Przybyli na pustynię, aby żyć w duchu prawa Mojżeszowego, nie mając nic wspólnego ze skorumpowanymi władzami świątynnymi. Studiowali i przepisywali księgi biblijne. Skrupulatnie przestrzegali prawa i czystości rytualnej, codziennie praktykując rytualne obmycia. Żyli modlitwą i rozważaniem Pisma. Być może to oni stworzyli wspólnotę w Qumran na północno-zachodnim brzegu Morza Martwego (14 km od Jerycha).
Co to była za wspólnota? Choć toczą się jeszcze dyskusje, należy przyjąć, że byli to prawdopodobnie esseńczycy. Biblia o nich nie wspomniana, lecz są znani z pism trzech starożytnych autorów: Józefa Flawiusza, Filona Aleksandryjskiego i Pliniusza Starszego. Opisy tych autorów doskonale pasują do wspólnoty przedstawionej w tekstach znalezionych w Qumran. O esseńczykach wspominali również późniejsi pisarze chrześcijańscy, m.in. Jan Chryzostom i Euzebiusz z Cezarei.
Esseńczycy to jedno z żydowskich stronnictw religijnych, a w szerszym rozumieniu ruch religijno-społeczny. Początki tej grupy są dość tajemnicze. Zazwyczaj wiąże się je z powstaniem Machabeuszy przeciw Antiochowi IV Epifanesowi w roku 167-164 przed Chr. Wtedy to prawdopodobnie część pobożnych Żydów poparła przywódców powstania, a później rozczarowana postawą Machabeuszy odwróciła się od nich całkowicie, tworząc nowy odłam w łonie judaizmu.
Porównując opisy starożytnych autorów z tekstami rękopisów można scharakteryzować wspólnoty esseńskie. Ich członkowie zasadniczo różnili się od saduceuszy, a także od faryzeuszy, a przede wszystkim unikali bezpośrednich kontaktów ze świątynią jerozolimską. Żyli w wyodrębnionych zamkniętych społecznościach, które cechowała wspólnota dóbr materialnych. Z wykopalisk wynika, jak ściśle przestrzegali czystości rytualnej, szabatu i byli bardzo przywiązani do praktyk modlitewnych. Na ogół preferowali celibat, chociaż Józef Flawiusz wspomina o odłamie esseńczyków, którzy się żenili. Wspólnota ta miała strukturę hierarchiczną, a poszczególni jej członkowie byli ściśle podporządkowani przełożonym. Jak wynika ze źródeł, głównie poświęcali się studiowaniu i przepisywaniu świętych ksiąg.
Esseńczycy jawią się nam jako grupa religijna o dość rygorystycznym sposobie życia. Występujące różnice w ich podejściu do pewnych spraw wskazywałyby na to, że w czasie ponad dwustuletniej działalności ruch ten podlegał zmianom. Możliwe, że dochodziło wśród nich do podziałów na ugrupowania, które różniły się między sobą w podejściu do niektórych zagadnień. Być może właśnie w Qumran żył jakiś odłamem esseńczyków. Ogólnie, działalność tego ruchu nie wykracza poza 68 (ewentualnie 70) r. po Chr., czyli do czasów powstania przeciwko Rzymianom w Judei, gdyż po tej dacie brak o nim jakichkolwiek informacji.