Eteria – niestrudzona pątniczka
Niejednokrotne – nie tylko pielgrzymi w Ziemi Świętej, ale również naukowcy: historycy, bibliści, archeolodzy i geografowie biblijni – zadają sobie pytanie: skąd wiadomo gdzie miały miejsce wydarzenia biblijne? Jaką mamy pewność gdzie działał Pan Jezus, gdzie się narodził a gdzie umarł i zmartwychwstał?
Różnymi drogami dotarły do nas takie informacje. Najważniejsze źródło to tradycja, przekaz z pokolenia na pokolenie, przekazywana informacja o miejscach świętych przez stróżów tych miejsc i lokalną ludność, oraz nieprzerwana cześć oddawana tym miejscom. Oczywiście, aby te informacje przekazywane przez tradycję były wiarygodne, powinny był poparte innymi argumentami wynikającymi z wykopalisk archeologicznych bądź ze starożytnej literatury.
Wśród źródeł literackich, które mogą potwierdzać lub wykluczyć autentyczność miejsc świętych, bardzo ważne są notatki tych, którzy odwiedzili te miejsca w starożytności. Przeważnie są to zapiski pielgrzymów, którzy odwiedzili Ziemię Świętą (oczywiście jeżeli robili takie notatki). Im starsze są to zapiski, tym bardziej są wartościowe.
Bardzo szczegółowe notatki robiła pątniczka Eteria. Prowadziła dziennik podróży zwany Itinerarium. Tekst jej pamiętnika odnalazł w roku 1884 w bibliotece w Arezzo we Włoszech J. F. Gamurrini a opublikowany został w roku 1887. Jednak Itinerarium Eterii było znane już w starożytności, wielu podróżników korzystało z jej zapisków, traktując je jako przewodnik. Wielu przepisywało fragmenty. Z Itinerarium bez wątpienia korzystał anonimowy autor De locis sanctis, który w 1137 skompilował swój opis Ziemi Świętej. Zatem nie dziwi że jej imię powtarzane w różnych krajach ulegało przekształceniom. Pątniczka Eteria jest znana także jako Egeria, Aetheria lub Heteria – zawsze chodzi o tę samą osobę.
Szkoda że Eteria nie zapisała dokładnej daty, kiedy nawiedziła Ziemię Świętą. Na podstawie różnych aluzji i opisów, oraz porównując te opisane realia z wynikami z wykopalisk archeologicznych i innymi historycznymi danymi, oblicza się, że była na Bliskim Wschodzie w latach 381-384. Coraz częściej ta data jest podważana i dyskutowana, przesuwana o około 20 lat później. Niektórzy uczeni stwierdzają oględnie, że opis podróży Eterii pochodzi z przełomu IV i V wieku. Nie wchodząc w akademickie dyskusje, na pewno Dziennik Podróży Eterii jest bardzo cennym źródłem przy identyfikacji miejsc świętych.
Egeria pochodziła najprawdopodobniej z Półwyspu Iberyjskiego (być może z Galicji) lub z południowej Galii. Musiała być osobą zamożną, być może pochodziła z jakiejś znanej rodziny. Przypuszczano nawet, że była krewną cesarza Teodozjusza Wielkiego. W swoim Itinerarium użyła dość typowej łaciny późno-antycznej – była to tak zwana latina vulgaris, cotidiana. Musiała doskonale znać Pismo Święte i pisma apokryficzne. Posługiwała się łacińskim przekładem Onomastikonu Euzebiusza z Cezarei.
Eteria w swym dziele opisuje miejsca święte, ich aktualny wygląd i w jaki sposób są czczone, czyli jak wyglądają kościoły i klasztory. Często opisuje drogę jaką przebywa i dane geograficzne. Ważne są przytaczane świadectwa miejscowej ludności i kleru. Eteria cytuje teksty biblijne, opisuje lokalną liturgię i cały szereg interesujących szczegółów.
Dziełko Egerii składa się z dwóch części. W pierwszej części autorka opisuje cztery podróże: na górę Synaj, na górę Nebo, do Carneas oraz drogę powrotną do Konstantynopola przez Edessę, Carrhae i Seleucję Izauryjską. Druga część jest sprawozdaniem z nabożeństw i uroczystości odbywających się w Jerozolimie. Początkowa część dzieła zaginęła. Wiemy o jej istnieniu z przesłanek istniejących w zachowanym tekście. Być może, że brakująca część zawierała opis Konstantynopola oraz opis pierwszej podróży do Tebaidy.
Pamiętnik Egerii jest niezastąpionym świadectwem epoki dla badaczy zajmujących się historią Ziemi Świętej, identyfikacją miejsc świętych, historią monastycyzmu, liturgii; jest cennym źródłem literackim dla archeologów i językoznawców.